گیوه دوزی در چهارمحال وبختیاری : گیوه دوزی(ملکی دوزی) یکی دیگر از صنایع دستی استان چهار محال و بختیاری می باشد که در حال حاضر به جز معدود افراد سالخورده که در بعضی از نقاط ،چون شهرکرد- بروجن و چالشتر به آن اشتغال دارند ، افراد دیگری به این کار تن در نمی دهند . اغلب گیوه دوزی های فعلی در گذشته ملکی دوز بوده و اکنون به تعمیرات گیوه و کفش می پردازند . علت اصلی عدم توجه به گیوه دوزی در چهارمحال وبختیاری ورود انواع و اقسام کفش های دست دوز و صنعتی در بازار و توجه عامه به این محصولات می باشد که باعث گردیده گیوه های سنتی استان در پس پرده انزوا پنهان گردد.
.گیوه ملکی پاپوش مردان چهارمحال وبختیاری
ژان پیر دیگار مولف کتاب فنون کوچ نشینان بختیاری در این مورد می نویسد : گیوه تختیها خیلی محکم هستند وروی سنگ به خوبی به زمین می چسبند لیکن تخت پارچه ای آنها در آب و زمین که توسط باران خیس شده است مقاوم نیست
قبلا اگر لازم باشد برای این که چنین مشکلی را بردارند زیر پای افزار ها را با یک تکه چرم،محافظت می کردند که به آن “کالک” می گفتند امروزه گیوه کشکها(گیوه دوزها)گیوه هایی درست می کنند که تخت آنها از لاستیک کهنه اتومبیل است که دیگر چنین مشکلی را ندارند گیوه های سنتی راحت تر از اینها هستند . علت اصلی راحتی گیوه های سنتی در دو چیز خلا صه می شود
الف:رویه نرم از جنس پنبه
ب:فرم ساخت تخت و جنس آن
الف: رویه گیوه از الیاف پنبه ای ساخته شده و با نرمشی که دارد با حرکات آناتومیک پا موافقت داشته و با جذب عرق پا باعث می شود که شخص احساس راحتی نماید.
ب:فرم ساخت تخت گیوه که ترکیبی است از قطعات فشرده پارچه کرباس موجب می شود که در هنگام حرکت ، تخت با حرکات کف پا هماهنگی داشته باشد و دلیل این هماهنگی ترتیب قرار گرفتن لایه های تخت می باشد .
روش کار در گیوه دوزی
در گذشته با گیو های دست ساخت “ملکی دوزی”می گفتند که اغلب اساتید این رشته در نقاطی چون محمد آباد جرقویه ، شهر رضا،بروجن،شهرکرد،چالشتر و غیره مجتمع بودند . برای اینکه یک گیوه سنتی ساخته شود چند گروه مجزا فعالیت می نمودند
گروه اول-تخت کش
گروه دوم- رویه چین
گروه سوم – نوار باف
گروه چهارم- گیوه دوزی
انتخاب پارچه منایب برای این کار اولین مرحله می باشد استاد تخت کش پارچه های پنبه ای مثل کرباس متقال وغیره را برای درست کردن تخت مورد استفاده قرار می دهد . ابتدا پارچه های (کهنه) را
با پاشیدن آب به روی آنه مر طوب نموده (توسط جاروی فراشی کوچک )و در ادامه پارچه ها را به تکه های دلخواه برش می دهد . هر تکه از یک لایه پارچه کرباس و یک لایه پارچه پنبه ای ارزان قیمت تشکیل شده لازم به ذکر است که =ارچه ها حتما باید از نوع مستعمل باشد ،پارچه های نو فاقد کاربرد دلخواه می باشد (چسبندگی ندارد)
استاد این دو لایه پارچه را چند لایه نموده (چهار لا)و با کمک هشته (ابزار آهنی)بر روی یک کنده از چوب گلابی محکم می کوبد تا خوب فشرده شود که عرض تکه حدود۵/۱تا ۱و طول آن ۱۷ تا ۱۲ سانتی متر و ضخامت آن ۲-۳ میلیمتر می باشد.
در هر تخت به تناسب سایز آن (بچه گانه- بزرگسال)به تعداد ۸۰-۱۲۰تکه فشرده شده به کار می رود هر یک از این تکه ها مطابق فرم تخت کوچک و بزگ ساخته می شود .بعد از ساخت تکه ها نوبت به دسته کردن آنها می رسد که مطابق فرم تخت به جلو – وسط پاشنه تقسیم می شوند
هر دسته شامل چند تکه می باشد
۱-جلوی تخت (۳۱-۳۸تکه)
۲- وسط تخت ۴۵-۵۲تکه)
۳- پاشنه (۲۰ – ۳۰ تکه)
بعد از این مرحله تخت کش از چرم گاو نواری بلند ، به طول دلخواه و عرض ۱ سانتی متر و ضخامت ۴-۳ملیمتر تهیه می نماید تا به عنوان دوال استفاده کند . تخت کش برای عبور دوال از تکه ها از ابزاری به نام درفش برگ که طول فلزی آن حدود ۲۰ سانتی متر است و تیغه ای پهن به عرض ۱۲ میلیمتر دارد استفاده می کند .
استاد با کمک این درفش در هر دسته پنج سوراخ ایجاد می کند که می بایست در هر دسته در یک راستا باشند لازم به ذکر است که برای عبور درفش برگ از بین دسته ها باید تیغه آن با حرارت آتش داغ شده تا این کار راحتر انجام شود .
بعد از این مرحله سوراخ کاری تخت کش با ابزاری دیگر به نام درفش پاشنه که طول قسمت فلزی آن ۲۰ سانتی متر و ضخامت آن ۵-۸ میلیمتر می باشد یکبار دیگر عمل سوراخ کاری تکرار می شود تا چرم دوال براحتی از بین تکه ها عبور کند.
استاد برای دوام تخت از چرم ضخیم و خشک گاو و در دوسر تخت استفاده می کند تا کار جلو پنجه و پاشنه را انجام دهد . این چرم ها با آب مرطوب شده و با وسیله ای به نام (شفره)(تیز بر) وبه اندازه دلخواه برش می خورد تا با روی هم قرار گرفتن چند لایه چرم به شکل در آورده شوند تعداد چرم ها در قسمت جلو ۳ تا چهار و برای پاشنه ۴تا۵لایه می باشد ، این چرم ها باعث دوام سر پنجه و پاشنه تخت می شوند.
تخت کش برای اتصال چرم جلو و چرم پاشنه به تکه های تخت باید در قسمت ضخامت لبه آنه دو سوراخ ایجاد کند تا در موقع دوال کشی سر دوال از این سوراخ ها عبور کرده و تخت را محکم کند .
روش دوال کشی در گیوه دوزی
روش دوال کشی به این شرح می باشد
ابزار مورد استفاده برای دوال کشی تکه چرم خشکی است به نام دلیل که عرض آن ۵ میلیمتر و طول آن ۳۰ تا ۳۵ سانتی متر و ضخامت آن ۲-۳ میلیمتر می باشد که در یک سر آن سوراخی تعبیه شده ، کار دلیل عبور از سوراخ های تکه می باشد
که چون عرض آن کمتر است این کار به راحتی انجام می شود انجام این مرحله با بستن ریسمانی به یک سر دلیل و سر چرم دوال صورت می گیرد روش بستن ریسمانی از نخ پنبه ای (پرک) به ضخامت پود زیر قالی بافی به طول ۳۵-۴۰سانتی متر را دولا نموده و تاب می دهد بعد قسمت تاب خورده ریسمان را از سوراخ سر دلیل عبور داده و از آن طرف حدود ۵-۷ سانتی متر بیرون می آورد
استاد سر آزاد ریسمان را از سوراخ قسمت تا خورده(ریسمان)عبور داده و می کشد طوری که در یک قسمت از ریسمان چهار لا و قسمت دیگر دو لا می باشد در اینجا تخت کش یک سر دوال را با درفش سوراخ نموده و سر ریسمان(قسمت دو لا ) را از آن عبور داده و برای استحکام در موقع کشیدن اضافه ریسمان را از وسط قسمت چهار لا نموده و دوباره در همان سوراخ دوال وارد می کند در این مرحله گر های محکم بدست می آید که با کشیدن هرگز باز نمی شود.
بعد از آماده شدن دلیل و دوال استاد سر دیگر دلیل را از سوراخ وس تکه ها (دسته اول جلو) عبور داده وبرای اینکه هنگام کشیدن دوال از
سوراخ ها بیرون نیاید به سر دیگر نوار چرمی(چهل مرد)که قسمت فلزی آن ۷ سانتی متر می باشد استفاده می کند .
کار این درفش جلوگیری از شل شدن نوار دوال می باشد به این طریق که سر تیز درفش در نوار چرمی فرو رفته و باعث می شود که تکه ها به همان حالت فشرده باقی بماند.بعد از دسته اول نوبت به عبور دوال از دسته وسط می رسد که توسط دلیل این کار انجام میشود
استاد در این قسمت درفش چهل مرد رااز بین دو دسته بیرون آورده و دوباره در جلوی دسته دوم در دوال فرو می کند عبور دوال از دسته پاشنه نیز به همین روش انجام می شود تا نوبت به اتصال به پاشنه چرمی می رسد که باید سر دلیل از سوراخ دولایه وسطی پاشنه عبور کرده و وارد روزنه دیگر تخت شده تا طبق مراحل پیش گفته دوال کشی کاملا انجام شود . تخت کشی ها برای استحکام تخت سر آخر دوال را از دلیل باز کرده و آنرا بین تکه ها چرخانده و گره می زنند.
در این مرحله استاد دو طرف تخت را با مشت کوبیده و فشرده می کند . بعد از اتمام مرحله دوال کشی نوبت به نوار دوزی لبه تخت می رسد استاد برای دوام لبه های تخت لا استفاده از شش لایه ریسمان (پود زیر قالی) دور تا دور کف داخلی تخت را به فرم زیگزاگ (مورب) دوخته به طوریکه این ریسمان ها در زیر تخت دیده نمی شوند
برای این کار خطی به فرم الگوی تخت لب به لب آن کشیده و با کمک درفش در یک سوم از ضخامت سطح داخلی تخت دو ردیف سوراخ در دور تخت به فاصله ۵-۶ میلیمتر از هم ایجاد می کند هر ردیف از این سوراخ ها از تمامی تکه ها عبور می نماید تا توسط تخت کش با الگوی دوخت زیگزاگ دوخته شود.
مراحل دوخت با استفاده از نخ پرک بدین شرح است
۱- هر لایه از ریسمان شش لا ، جداگانه به صورت زیگزاگ دوخته میشود
۲- نخ دوم از ریسمان شش لا دریت کنار نخ اول از سوراخ تکه ها گذشته و موازی نخ اول در کنار سوراخ ردیف دوم دوخته می شود . بقیه نخ ها ریسمان شش لا نیز بدین فرم زیبا به شکل مورب و موازی یکدیگر در اطراف تخت نمایان میشود ،بافت این نوار در لبه های تخت مانع از باز شدن لبه های تخت از هم می شود.
بعد از دوزندگی تخت کش با کمک شفره لبه های اضافی تخت را برش می دهد تا فرم واقعی تخت مشخص گردد. ویک بار دیگر به کمک مشته زیر وروی تخت را کوبیده و یکدست می کند . کف کوبی یکی دیگر از کار هایی است که روی تخت انجام میشود.بعد از برش ، استاد با استفاده از یک میله آهنی به نام کف کوب مطابق طرح و با کمک مشته ، شیار هائی در زیر تخت بین مسیر عبور دوال ها ایجاد می کند .
این شیار ها باعث فشردگی تخت و زیبایی کف آن می شود . مراحل نهایی روی تخت عبارتند از :وامال کردن کتیرا و در نهایت مهره کشی می باشد . تخت کشی کتیرای مایع رقیق شده در آب +جوهر یا نیل را با انگشت به تمامی سطح زیر تخت ولبه های تخت مالیده و با مالش زیاد (اصطلا حا وامال کردن)باعث می گردد این مایع به خورد تخت رفته تا پس از خشک شدن ، تخت آهار پیدا کند و برای مرحله مهر کشی آماده شود.
پس از خشک شدن تخت، استاد با کمک”سنگ مهره” مرحله مهره کشی را انجام می دهد . این سنگ از ریگ های کف رودخانه و همانطور که در عکس نشان داده شده انتخاب می گردد. که قسمت نوک سنگ به صورت کروی تراشیده می شود.
تخت کش با کمک سنگ مهره و (پیه)سطح خارجی تخت را ساف و صیقلی می کند برای این کار تخت را رو ی کنده گذاشته و سنگ مهره رابا حرارت کمی داغ نموده بر روی پیه مالش می دهد.پیه مذاب در تخت نفوذ کرده و سطحی از تخت را در بر می گیرد ، عمل مهره کشی رو ی تخت با دقت و حوصله زیاد انجام می شود . تا کار از هر حیث زیبا و بی عیب جلوه کند.مهره کشی باعث می گرددکه سطح زیر تخت صاف ویکدست شود و درز های تکه اصطلاحا (اسکورو)شود.
رویه چینی در گیوه دوزی :
تهیه رویه در گذشته توسط زنان روستائی و به سفارش گیوه دوزها انجام میشد این زنان بنا به اندازه گیوه،گیوه سفارشی (بچه گانه وغیره)با کمک یک سوزن و نخ پنبه ای نازک شروع به بافت می کردند (نوع بافت تقریبا مشابه قلاب بافی می باشد)
روش کار
برای شروع کار از قسمت جلوی رویه شروع کرده و قسمت محدب رویه را با اضافه کردن گند(دانه) می بافند بعد با زدن زنجیره توسط فرم تا وسط فرم پا به بافت ادامه داده و هر رج را به صورت گره روی ردیف زیر می بافیم این گره ها لایه روی ردیف زیر چیده می شوند تا فرم رویه به دست آید .
بعد از بافت قسمت جلو ،از پایین ترین قسمت رویه زنجیری بافته تا به عنوان پاشنه مورد استفاده قرار گیرد. این زنجیر به قول زنان رویه چین (تب اوستا )نام دارد یا به تعبیری رج راهنما ، در اینجا رویه چین رج به رج شروع به بافت می کند و در هر دور یر نخ را به رویه بافته شده جلوی پا اتصال می دهد تا بالاخره رویه کاملا بافته شده و فرم پا را می گیرد در گذشته به این کار رویه چینی می گفتند.
مراحل پایانی گیوه دوزی
بعد از اماده شدن تخت ورویه گیوه دوز ،با کمک تجربه خود رویه و تخت را به هم متصل نموده وگیوه را آماده می کند
روش کار
بعد ازاینکه تخت ورویه به دست استاد کار رسید ابتدا به فرم تخت ، الگویی تهیه نموده و توسط آن دو لایه چرم برش می دهیم این دولایه اصطلاحا (دوکمر) نام دارد
ضمنا زبانه جلوی گیوه نیز از همین الگو بریده می شود. لایه اول و دوم برای اتصال به تخت می باشد و برای اتصال رویه دو کمر می بایست لبه های لایه اول طوری برش دهیم که لایه دوم (کمر دوم) نمایان شود در اینجا با استفاده از نخ پرک و سوزن و درفش رویه را به لایه دوم می دوزیم،برای استحکام بیشتر گیوه از چرمی به شکل مثلث برای پاشنه استفاده می کنیم.این چرم از قسمت پایین به تخت و دو ضلع دیگر ان به رویه دوخته می شود بعد از اتمام دوزندگی دو لایه زبانه به قسمت جلوی رویه دوخته شده تا باعث دوام سر پنجه گیوه شود.
گیوه دوزها اغلب از نوار پنبه ای به عرض ۵-۶ سانتی متر برای تعمیرات گیوه استفاده می کنند و ان هنگامی است که گیوه برای پا بزرگ باشد در اینجا گیوه دوز با کمک قالب چوبی نوار را به فرم جلو پنجه در آورده و با کتیرا آنرا آهار می دهد که پس از خشک شدن آنرا از قالب جدا می کند و با سریشم به پنجه گیوه چسبانده و برای استحکام بیشتر با سوزن و نخ به رویه می دوزد این نوار گیوه را کمی تنگ تر نموده و مورد استفاده قرار می دهد.
دیدگاهتان را بنویسید