مافه گه(مافگه) یادمان بزرگان‏ ایل بختیاری

«مافه گه»؛ یادمان بزرگان‏ ایل بختیاری عباس قنبری عدیوی:سوگواری،از دیرباز در بین‏ عشایر کشورمان،با مراسم و آداب‏ ویژه‏ای همراه بوده است.

در این مراسم‏ از نمادها،یادمان‏ها و شعر و موسیقی‏ ویژه‏ای استفاده می‏شود که شرح‏ جزییات آن می‏تواند نقش مهمی در پژوهش ‏های مردم شناسانه اقوام‏ کشورمان داشته باشد.

در این نوشتار، نویسنده کوشیده است بخشی از آداب و مراسم سوگواری را در ایل بختیاری‏ شناسایی و گزارش کند.

مفهوم شناسی برخی از نمادهای‏ سوگواری در ایل بختیاری،بخش‏ دیگری از این گزارش پژوهشی است.

آیین سوگواری در مرگ عزیزان،در ایلات و عشایر ایران برای مردم شناسی،جایگاه پژوهشی‏ مناسبی است.

در ایل بختیاری،اشعار و سوگ‏ سروده‏ها به همراه نمایش گونه‏ای از مراسم کتل و برپا کردن مافه گه(۱^۱)علاوه بر تأثیر حزن انگیزی که‏ دارد با موسیقی عزا آمیخته می‏شود و بخشی از فرهنگ این قوم بزرگ را رقم می‏زند.(۲)^۲

در این مقاله بر آنیم که سوگواری در ایل بختیاری‏ را با بیان دقیق‏تر مسایل مربوط به برپا کردن و ساخت«مافه گه»ارایه کنیم.

 

مافه گه،یادمان خاصی است که در زادگاه یا محل سکونت فرد ساخته می‏شود تا یاد و خاطره‏ بزرگان و چهره ‏های سرشناس ایل را در اذهان زنده‏ نگه دارد.

زمستون اوی رسی که نگره برف‏ وامونه سنگینه غم کس نیزنه حرف

بلبل باغ بهشت اول موبیدم‏ ناشرگ خدا بیدم،زیدس به تیگم…

آسمون داغی نهاور سر داغم‏ نه دستم بس ارسه نه چو کلاکم(۳)^۳

مرگ(۴)^۴به عنوان پدیده‏ای ضد هستی و حیات- که برای انسان‏ها بسیار دوست داشتنی است-تلخ‏ (به تصویر صفحه۵۰ مراجعه شود)

 

ناگوار است،آنجایی که مرگ حمله‏ ور می‏شود و انسان خاکی به دل خاک سپرده می‏شود، احساسات،عواطف و خیال سرشار از زیبایی او می‏شکفد،صحنه ‏ها و تصاویر شگرف و کم نظیری‏ را خلق می‏کند.ایل بختیاری که بزرگترین ایل‏ کوچرو کشور است

در مناطق وسیعی از استان‏های‏ اصفهان،لرستان،خوزستان و چهار محال و بختیاری در کوچ ییلاق و قشلاق(سردسیر و گرمسیر)زندگی می‏گذراند،یا به جبر زندگی و تحمل سختی‏ها یکجانشین شده است.

کوچ،نمونه‏ای از زندگی تلخ و شیرینی است‏ که ایلات و عشایر با آن‏ زاده شده‏ اند.کوه‏های‏ سخت گذر،رودهای خروشان،جنگل‏ها و بیشه زارهای انبوه یا دشت‏ها و صحراها در فرهنگ و ناموس این مردم،واژه‏هایی ماندگار آفریده است.جالب اینکه احساسات و واژگان‏ به کار گرفته در سوگ و عزا در بین مردم ایل، چنان زیبا و عاطفی است که تابلویی از جامعه‏ شناسی و روان شناسی این قوم است.(۵)^۵

در سوگواری بختیاری،آیین و رسم کهن با شرایط امروز(پس از انقلاب اسلامی)قدری‏ متفاوت است،عزاداری طولانی،سیاه پوش شدن‏ مردان و زنان،نواختن موسیقی سوگینه(ساز چپ)،نوحه سرایی زنان(گاگریو یا دمدال)،(۶)^۶ روح تعاون و مساعدت در هزینه‏های عزاداری‏ (سرباره)از ویژگی‏های بارز در عزاداری‏ بختیاری‏ها است.

برگزاری مراسم عزاداری،خود پژوهشی‏ جداگانه می‏طلبد،آنچه در این مختصر بیشتر مطمح‏ نظر است ساخت و مراسم«مافه گه»است که در نوع خود قابل توجه است.

در بین مردم بختیاری و طوایف مختلف،مرگ‏ عزیزان،جوانان غیور و دلاور،کلانترها(۷)^۷و بزرگان چنان دردآور است که انجام برخی کارها یا بیان اشعار التیام بخش این درد است.

وجود شیر سنگی در قبرستان‏های عشایر و روستاییان بختیاری،از شکوه و عظمت بزرگ‏ مردان ایل سخن می‏گوید.

شیرهای سنگی را با اندازه و شکل‏های مختلف‏ و با نقوش تفنگ،اسب و…بر آرامگاه(مزار) نوجوانان نام آور،جوانان دلیر و پیران صاحب نام‏ می‏گذارند(۸)^۸.

شیرهای سنگی،نماد رشادت،سر افرازی و شکوه مردمان ایل است و از تاریخ پر فراز و نشیب‏ این خطه سخن می‏گویند.هیبت و شکوه شیر در قبرستان‏ها نشان هیبت و عظمت مردانی است که‏ تاریخ را به نام خود آراسته‏اند و در دل خاک سرد خفته ‏اند.شیرهای سنگی را پس از انقلاب بر مزار شهیدان دفاع مقدس نیز دیده‏ایم.

*در بین مردم بختیاری و طوایف مختلف،مرگ عزیزان، جوانان غیور و دلاور، کلانترها و بزرگان چنان‏ دردآور است که انجام‏ برخی کارها یا بیان اشعار التیام بخش این درد است.

معرفی مافه گه:

از نظر واژگانی مافه گه،یک واژه دو جزیی است‏ از:مافه+گه.

مافه باید کلمه فارسی یا شاید صورت تغییر یافته‏ مدفن عربی باشد…

گه مخفف،گاه پسوند مکان است یعنی:«مدفن‏ گاه».آنچه جای تردید دارد،این است که هیچ‏ پیکری در«مافه گه»به خاک سپرده نمی‏شود.اگر واژه ترکیبی از دفن عربی و گاه فارسی باشد،در عمر این مراسم یا مکان نیز باید بیشتر تأمل کرد.

مافه گه نیز چون شیر سنگی،نمادی دیگر از شکوه،هیبت و عظمت مردم ایل است.هر گاه‏ جوانی یا کلانتر و بزرگ خاندانی فوت کند برای‏ یادمان و یادگار وجود او در زادگاه یا محل سکونتش‏ مافه گه می‏سازند

تعریف

.مافه گه دیواره‏ای مکعبی تو پر است که هم عرض اهمیت قبر است،یا حتی بیشتر. «کیانی»در خصوص مافه گه می‏گوید: مافه گه،سکویی بوده است که به صورت مکعب یا مدور از سطح زمین برجسته ساخته می‏شده است.(۹)^۹در اصل، مافه گه در یک مکان یادمانی است که قبر فرد نیست،ساخته‏ می‏شود به این معنا که اگر قبر شخص در قشلاق باشد،در ییلاق این یادمان بنا می‏شود.

الف)مکان،شکل و مصالح

همان‏گونه که گفته شد مکان اصلی«مافه گه» در ییلاق یا قشلاق متوفی است.مکان مافه گه در زمین متعلق به خانواده فرد در گذشته انتخاب‏ می‏شود و بنای آغازین آن در هفته اول درگذشت‏ شخص گذاشته می‏شود.

شکل اصلی و مرسوم مافه گه مکعب مستطیل‏ است که عموما ارتفاع و طول آن ۱/۵ تا ۲ متر از سطح زمین بلندتر ساخته می‏شود.عرض آن یک‏ ۵/۱ متر است.

مصالح به کار رفته در این بنا عبارتند از:سنگ، سیمان،یا گچ،خاک(گل)در بناهای قدیمی‏ مافه گه،از سنگ نوشته مشخصات متوفی استفاده‏ نمی‏شد ولی در حال حاضر از این سنگ استفاده‏ می‏شود.

در ساخت و بنای این یادبود،روح همیاری‏ و تعاون ایلی را می‏توان به خوبی دید،اگرچه‏ در همین مراسم سوگواری،اطرافیان و آشنایان‏ در یک عمل متقابل برای کاهش هزینه‏های صاحب‏ عزا پول،گوسفند و…کمک می‏کنند که به آن‏ سرباره( sarbare )می‏گویند.۱۰^۱۰

اخیرا در مناطق عشایری یا روستایی، مافه گه‏ هایی برای جوانان رشید کشور که در دوران‏ دفاع مقدس جان خود را برای عزت و سر بلندی‏ میهن اسلامی فدا کرده‏اند،بنا شده است که روح‏ ایثار و شهادت را با فرهنگ بسیج و سلحشوری به‏ نسل‏های انقلاب انتقال داده‏اند.

بنای مافه گه(مافگه)در اصل پس از مراسم هفتم‏ یا چهلم تکمیل می‏شود،چون فقط محل آن‏ مشخص می‏شود و حدود نیم متری از آن را آماده‏ می‏کنند و روی آن را با پارچه سیاه می‏پوشانند، وسایل مهم فرد را روی آن می‏چینند و مراسم کتل‏ را انجام می‏دهند.

ب )کتل(اسب کتل شده)

کتل( kotal )در حقیقت مادیان یا اسبی است که‏ زین بر آن می‏گذارند،پارچه یا چادر مشکی به نشانه‏ عزا روی آن پهن می‏کنند که نماد مرکبی است که‏ سوار خود را از دست داده است.تفنگ(شمشیر)، دوربین،حمایل و کیسه کمر(قطار قشنگ)شخص‏ را بر روی اسب قرار می‏دهند و افسار آن را به دست‏ یکی از جوانان یا افراد میان سال نزدیک به متوفی‏ می‏سپارند تا به دور مافه گه از سمت چپ بچرخد.

بر پیشانی اسب یا مادیان،یک پارچه یا دستمال‏ سیاه و برگردن آن،چهار یا پنج تکه پارچه رنگی‏ آویزان می‏کردند که بر احساسات و عواطف مردم‏ اثر گذارتر باشد.

اگر اسب یا مادیان از آن شخص باشد،این حزن‏ و اندوه بسیار بیشتر است،چون با نوای موسیقی‏ آرام و سوگ سرود و گریه زنان(گاگریو یا سرو)و مردان(بنگ بوو)همراه است.آنقدر سوزناک‏ می‏شود که گاهی بنا به روایت افراد،حتی اسب یا مادیان هم به گریه می‏افتد.(۱۱)^۱۱

این اسب را اسب کتل شده یا به اختصار کتل

می‏گویند.گاهی نیز آیینه‏ای را هم به پیشانی اسب‏ می‏بندند.(۱۲)^۱۲

پ)نماد پیکر متوفی

یکی دیگر از مسایلی که در مراسم کتل مافه گه از اجزا و عناصر اصلی آن به شمار می‏رود،ساخت‏ مجسمه یا ماکت فرد یا نماد پیکر بی‏جان شخص‏ متوفی است.که از دو یا چند قطعه چوب که تنه‏ اصلی مجسمه است ساخته می‏شود.

برای شبیه‏ سازی این پیکر با قامت معمولی لباس‏های شخصی‏ مرده را به دور این چوب‏ها قرار می‏دهند و با پشم‏ یا پارچه،لباس‏ها،را پر می‏کنند.کلاه،شلوار دبیت،چوقا،شال،کیسه کمر،تفنگ،دوربین و سایر وسایل شخصی متوفی را به این مجسمه‏ می‏افزایند تا شبیه او شود.

این پیکر بی‏جان،گاهی به صورت ایستاده‏ در کنار مافه گه قرارداده می‏شود و گاهی نیز به‏ صورت دراز کشیده به خیمه و بهون( bohon )یا سیاه چادر تکیه داده می‏شود و پتویی روی آن‏ می‏اندازند به این پیکره طلسم( telesm ) می‏گویند.همین طلسم را برای زنان نیز به کار می‏برند و تمام وسایل شخصی زن در گذشته را در درون خانه یا سیاه چادر و دور از چشم نامحرمان‏ قرار می‏دهند.(۱۳)^۱۳

نزدیک شدن این صحنه و ماکت به قامت اصلی‏ فرد،به دلیل پوشیدن لباس‏های شخصی،میدانی‏ از زنده نگه داشتن حضور دائمی فرد در خانواده و فامیل است.

ت)ساز چپ و تشمال‏ها

تشمال( toshmal )(14)^۱۴نوازنده ایل است که در مراسم شادی و شیون ایل را همراهی می‏کند، به طور معمول این نوازندگی دو نفره انجام می‏شود که خود تشمال‏ها نیز خانوادگی در کنار ایل زندگی‏ می‏کنند.

در شادی و عزا خود را ملزم به همکاری‏ می‏دانند یک نفر ساز یا کرنا( karna )می‏نوازد که‏ آن را میشکال می‏گویند و دیگری دهل می‏کوبد که‏ به او دهلی یا دهل کو گفته می‏شود.

ساز چپ یا موسیقی چپ نوای حزن انگیزی‏ است که توسط تشمال‏ها با همان ابزار و آلات با نغمه‏های تأثر و تألم انگیز نواخته می‏شود.«چپی‏ به این سبب به آن اطلاق می‏شود که همین وسیله در عروسی نیز به کار می‏رود.»(۱۵)^۱۵

اثری که این موسیقی غمناک بر وجود افراد صاحب عزا،نزدیکان،یا حاضران می‏گذارد آنقدر متنفذ است،که با ناله و زاری و کل( kel )(16)^۱۶زنان‏ و فریادهای مردان همران می‏شود.

در مراسم سوگواری بختیاریان،زنان به صورت‏ گروهی،یا تک‏خوانی زنی خوش صدا با موسیقی‏ چپ تشمال همنوا می‏شوند که به این صوت‏ حزن انگیز دندال،دمدال یا گاگریو می‏گویند.(۱۷)^۱۷ گاهی به این همخوانی و سوگینه ‏خوانی

«واویلا»هم گفته می‏شود.البته این گاگریو در تمام مراسم عزا برای پیر و جوان،زن و مرد خوانده‏ می‏شود که اشعار آن متفاوت است و در بیان‏ نیکویی،شایستگی و لیاقت زن یا مرد متوفی سروده‏ می‏شود که در ذیل مواردی از آن ذکر می‏گردد.از این رو به آن سر: soru نیز می‏گویند.

۱-در مرگ جوانان:

ماشالا نم خدا زقا و تشنیت‏ آرمون داشتم عروسی بگرم سیت(۱۸)^۱۸

(ما شا اللّه،به نام ایزد و آفرین بر خلقت خدا از گلوی سفید تو،آرزو داشتم برایت عروسی بگیرم).

۲-در مرگ بانوان:

سرو پل نازکت،نیم تنی مخمل‏ ای همه سیل اکنم نیدت به زنگل(۱۹)^۱۹

گیسوان زیبا و ظریف تو،لباس مخمل داری، هرچه می‏نگرم در میان زنان حضور نداری.

البته اشعار و سوگ سروده‏ها از زبان مردان و زنان متوفی،همسر و فرزندان،خواهران و برادران،پدر و مادر و…بیان می‏شود که گاهی با ذکر نام،یا بی‏نام گفته می‏شوند و در حالت عاطفی، حماسی و با مضامین خداحافظی و ترک فامیل، پشیمانی از اقبال بد و روزگار نامساعد،یتیم شدن‏ فرزندان و بی‏برادر شدن،شاد شدن دشمنان و پند و اندرز به بازماندگان و توجه و عنایت به اعضای‏ خانواده و…سروده می‏شود و شاعران این اشعار هم معلوم نیست و عموما نسل به نسل و با اندک‏ تغییراتی منتقل و بیان می‏شوند.(۲۰)^۲۰

سوگ سروده‏ها بخش بسیار قابل توجه و از عناصر اصلی سوگواری در بختیاری به شمار می‏روند.

ث)شلیک گلوله(تش تفنگ)(۲۱)^۲۱

تفنگ یکی از ارکان و عناصر اصلی زندگی ایلی‏ در بین عشایر و اقوام است که هرگز از مردان‏ سلحشور و غیرتمند ایل جدا نمی‏شود و صدای‏ تفنگ در عروسی و عزا تهییج ‏کننده و دارای اثر متفاوت است.

در مرگ جوانان و بزرگان خانواده،همراه با نوای چپ نوازندگان،نوحه و سوگینه سرایی مردان‏ و زنان و اشک گرم بستگان،صدای تفنگ است که‏ سوزناکی واقعه را بیشتر بیان می‏کند.شلیک گلوله‏ یا تش تفنگ( tashetofang )نیز یکی از ارکان‏ سوگواری در بین بختیاری‏هاست که یادگار گرم‏ ماندن لوله،تفنگ و رسیدن بوی باروت به مشام‏ متوفی است.

اشعاری که در سوگ بزرگان و شکارچیان ایل‏ خوانده می‏شود و ناله تفنگ و شلیک گلوله،یا حتی‏ حضور تفنگ در مراسم کتل و مافه گه یا پیکره‏ بی‏جان و آراسته به لباس فرد متوفی،جایگاه آن را

در فرهنگ بختیاری نشان می‏دهد.

به نمونه ‏هایی از اشعار و سوگ سروده‏ها یا صیادی(سرکهی)(۲۲)^۲۲بختیاری اشاره می‏شود.

پازنی هوس مکن مگو که مردم‏ تفنگم واکیس کمر و کرم سپردم(۲۳)^۲۳

(ای پازن(آهو)شاد مباش که من مردم،بلکه، تفنگ و کیسه کمرم را به پسرم سپردم)

بیوریم به کهرنگ میش به کریزه‏ تفنگم گل ازنه،کاردم چه تیزه(۲۴)^۲۴

(بیا بریم کوهرنگ،میش کوهی به ردیف و به‏ کثرت وجود دارد،تفنگم هدف را خوب می‏زند و کاردم خیلی تیز است).

بیوریم به بال رو میش به گداره‏ تفنگم خال ایزنه شاه چپیس نداره(۲۵)^۲۵

(بیا به کنار رودخانه برویم،چون میش کوهی‏ در حال گذر است،تفنگ‏ام خوب هدف می‏زند پادشاه هم،چون آن ندارد.

پازنی وری بچر که روز پاک‏ او صیاد که تنه زید امروز به خاک(۲۶)^۲۶

(ای پازن بلند شو چراکن،روز روشن شده‏ است،صیادی که تو را شکار می‏کرد،امروز در خاک است).

ج)شرح مراسم کتل و مافه گه

در هفته اول مرگ عزیز(شهید،جوان دلاور، بزرگ خاندان)در مکانی که زمین محل سکونت‏ صاحبان عزاست یا نزدیک به زیستگاه آنها باشد، زمینی مسطح و پاک انتخاب می‏کنند،قدری آن را از زمین بالاتر می‏آورند و قالی یا پارچه‏ای سیاه روی‏ آن می‏اندازند،وسایل شخصی میت از جمله: تفنگ،دوربین و…را روی آن تزیین می‏کنند،اسب‏ کتل شده را می‏آورند و افسار آن را به دست یکی از بستگان متوفی می‏دهند.تشمال‏ها در مکانی نزدیک‏ به مافه گه،ساز چپ می‏نوازند و زنان به صورت‏ گروهی و حلقه وار،سوگ سروده(دمدال و گاگریو)(۲۷)^۲۷می‏خوانند.تمثال(طلسم و پیکرهء نمادین آراسته به لباس‏های شخصی مرده)را در نزدیکی مافه گه یا در درون خانه می‏گذارند.

فامیل‏ها یا سایر افراد نسبی و سببی در اطراف‏ مافه گه،سیاه‏پوش حلقه می‏زنند و اشک می‏ریزند و بر سر و روی خود می‏زنند.سپس افراد نزدیک‏ میت یا بستگان درجه یک وی می‏آیند و دست افراد را می‏گیرند-که خود نشان جلوگیری از بر سر و صورت زدن هم دارد-و آنها را می‏برند تا در محل‏ عزا بنشینند.

همنوایی موسیقی ساز چپ، نوحه سرایی زنان،شلیک گلوله،دور زدن اسب‏ کتل به دور مافه گه از سمت چپ ادامه می‏یابد و این‏ حرکت چند ساعت طول می‏کشد.

اگر از مرده‏ عکسی موجود باشد در مقابل مافه گه نصب‏ می‏شود.مردان با گریه و صدای(بوومی‏ *شیرهای سنگی،نماد رشادت،سرافرازی و شکوه‏ مردمان ایل است و از تاریخ‏ پر فراز و نشیب این خطه‏ سخن می‏گویند.

هیبت و شکوه شیر در قبرستان‏ها نشان هیبت و عظمت مردانی‏ است که تاریخ را به نام خود آراسته‏اند و در دل خاک سرد خفته‏اند.شیرهای سنگی را پس از انقلاب بر مزار شهیدان‏ دفاع مقدس نیز دیده‏ایم.

(bavumey و زنان با خراشیدن صورت و کندن‏ موها(کیک چر  kiek:ناله و زاری)وارد محل‏ عزاداری(خانه یا هر محوطه دیگری)می‏شوند.آن‏ گاه عده‏ای به رسم تشکر و قدردانی مانع این کارها می‏شوند و با استقبال از آنها به درون خانه دعوتشان‏ می‏کنند.

چ)پایان مراسم کتل و طلسم

کتل و پیکره برای هفته مرده می‏ماند،پس از آن‏ چند نفر داوطلبانه می‏آیند و پس از گریه و خواندن‏ فاتحه از صاحبان عزا اجازه می‏گیرند و طی مراسمی‏ همراه با نواخت ساز چپ کتل و طلسم را بر می‏دارند،از جیب خودشان،پولی به تشمال‏ می‏دهند و در حقیقت مقدمات عزاداری رسمی را بر می‏چینند.(اگرچه عزاداری‏ها تا سالگرد متوفی‏ وجود دارد).

سپس آن افراد،طلسم(پیکره نمادین متوفی)را پایین‏تر از سیاه چادر صاحب عزا و در حالت‏ مخفیانه(۲۸)^۲۸باز می‏کنند و لباس‏ها را تا می‏زنند و در بقچه قرار می‏دهند.این افراد خود را محرم متوفی‏ می‏دانند و به دور از چشم دیگران،این کار را انجام‏ می‏دهند.گاهی نیز این طلسم برای نماد عزاداری‏ تا چهلم یا بیشتر در منزل صاحبان عزا نگه‏داری‏ می‏شود و مراسم گریه و فاتحه بر آن همراه با سرو ( Srou )اجرا می‏شود.

صاحب عزا نیز با طبخ غذا آمادگی پذیرایی از آنها را دارد.پس از خوردن غذا،فاتحه می‏خوانند. عموما فرد ملا(فرد با سواد ده یا عشایر که به آن ملا مکتبی هم می‏گویند)کار انجام مراسم مذهبی را عهده‏دار می‏شود.

پس از آن،خیمه و پیشه(۲۹^۲۹)چادرها یا سیاه‏ چادرهایی را که برای عزاداری برپا کرده بودند، می‏کشند و چادرها را می‏نشانند و این نشان پایان‏ عزاداری رسمی و آغاز فعالیت‏های زندگی مرسوم‏ و رایج است.اگرچه در بین بختیاری‏ها حتی تا سالگرد درگذشت شخص،افراد خود را عزادار می‏دانند اما انجام و برخی کارهای مشروع را از دیدگاه عرف برای خود ناپسند می‏دانند(۳۰)^۳۰مثلا زنان تا مدت‏ها حنا نمی‏گذارند و لباس سیاه بر تن‏ می‏کنند.

پس از این که کار کشیدن خیمه و چادرها انجام‏ شد،بقیه کارهای مربوط را به طور کامل خود صاحب عزا یا نزدیکان انجام می‏دهند.(۳۱)^۳۱

ح)ریش تراش:

یکی از شیوه‏هایی که در سوگواری بختیاری‏ها مورد توجه است ممنوع بودن تراشیدن ریش‏ نزدیکان متوفی توسط خودشان است.

پس از هفته و انجام مراسم سخت و طاقت‏ فرسای عزاداری و…عده‏ای از بستگان،یا بزرگان‏ فامیل و طوایف نسبی و سببی به خانه صاحب عزا می‏آیند،فاتحه می‏دهند و طی مراسمی ریش مردان‏ و جوانان صاحب عزا را می‏تراشند.

این کار نیز چون سایر مراسم یاد شده قبلی، تلاشی است برای پایان بخشی به عزلت و گوشه نشینی عزا و کوششی است برای آغاز زندگی‏ دوباره.

خ)کلوی کنون(kolavi kanun  )

زنان در مرگ بستگان و نزدیکان خود گاهی سر تا پا لباس سیاه بر تن می‏کنند.حنا نمی‏گذارند و به‏ نشانه عزاداری برخی از فعالیت‏های عادی را برای‏ خود زشت و ناپسند می‏دانند.

پس از انجام مراسم(چهلم یا گذشته نه چندان‏ دور سالگرد)صاحبان عزا به«مال»( mal )یا خانه‏ فامیل می‏رفتند،کلوی(روسری شده سیاه رنگ‏ زنان)را از سرشان درمی‏آورند و بر موهایشان حنا می‏گذاشتند.(۳۲)^۳۲

د)ساخت مافه گه:

پس از عزاداری‏های هفته و انجام مراسم‏ تشریفاتی،کشیدن خیمه‏ های عزاداری و ریش‏ تراشی مردان نزدیک به متوفی،با یک روحیه تعاون، کسانی که از بنایی و کار ساختمانی مطلع هستند

نسبت به تکمیل بنای مافه گه اقدام می‏کنند.مافه گه‏ اگرچه یک بنای مکعبی و ساخته سنگی دست بشر است ولی بخش وسیعی از آداب،رسوم و فرهنگ‏ ایلی بزرگ را با خود دارد.

توهین به مافه گه ناپسند و غیر اخلاقی است و حتی اعتقاد فامیل به این بنا چنان است که به آن قسم‏ می‏خورند.این سوگند چنان است که در کنار سوگندهایی چون به مزارگه…/به قور…/ بخت…/به خاک…/به مافه گه/(۳۳)^۳۳…نشان از اعتقاد و باور قلبی صاحبان و نزدیکان آنهاست.

امروز در گوشه و کنار خطه بختیاری،مافه گه‏ها و شیرهای سنگی مردان بزرگی برپاست که سر در نقاب خاک کشیده‏اند و تاریخ شهامت،شجاعت، ایمان و مردانگی آن دلاور مردان را می‏ستاید.این‏ مختصر شاید به خوبی نتوانسته باشد

اوج اعتقاد و *مافه گه نیز چون‏ شیر سنگی،نمادی دیگر از شکوه،هیبت و عظمت مردم‏ ایل است.هر گاه جوانی یا کلانتر و بزرگ خاندانی فوت‏ کند برای یادمان و یادگار وجود او در زادگاه یا محل‏ سکونتش مافه گه می‏سازند.

ایمان مردم را به این بناهای سنتی بیان کند ولی چون‏ خود در تمام این مراسم بوده‏ام و از نزدیک با شرح‏ مسایل ارایه شده انس داشته‏ام گمان می‏کنم گامی‏ هر چند کوچک در معرفی این ایل بزرگ برداشته‏ شود.

شاید این آیین ریشه در تاریخ پیشینیان این مردم‏ داشته باشد.چون بر این باورم که این ایل بزرگ، قدمتی دیرین دارد و در آداب،رسوم،گفتار، واژگان و پوشاک و…با گذشتگان تاریخ ایران زمین‏ پیوندی ناگسستنی دارد.

ذ)چادر(بهون)کنون(-chador bohon kanon  )

یکی دیگر از رسوم بختیاری‏ها در آیین‏ سوگواری،چادر کنون(چادر کنان)است.هنگامی‏ که خبر(خور یا هور)یعنی پیام مرگ کسی را می‏آورند به نشانه عزا چادرها را می‏کندند و پیشه‏ چادر را می‏کشیدند و گاهی در یک مجموعه از خانواده‏های عشایری(مال: lam )تا چهلم و حتی‏ سالگرد صاحب عزا خیمه و چادر خود را برافراشته‏ نمی‏کرد.البته به مرور این آداب و رسوم نیز کمرنگ‏تر و قدری ساده‏تر شده‏اند.زنان پل‏ می‏بریدند(گیسو بریدن)و مردان بر سر و روی خود می‏زدند.اما این مسایل تا حدودی به ویژه بین‏ جوانان کمتر انجام می‏شود.

 

منابع:

-قرآن کریم.

-سوگواری در بختیاری:ایوب کیانی، موسسه فرهنگی نور معرفت اهواز،۱۳۷۹

-اشعار و ترانه‏های مردمی بختیاری:بیژن‏ حسینی،انتشارات شهسواری،اصفهان،۱۳۷۶

-ترانه‏ ها و مثل‏های بختیاری:احمد عبد الهی مرگویی،موسسه فردا،اصفهان،۱۳۷۲.

زیر نویسها :

1. kotal mafehah ↩︎
2. این مراسم شباهت‏های بسیاری با تعزیه‏ در فرهنگ اسلامی دارد. ↩︎
3. -زمستان آمد و رسید و کوه پوشیده از برف‏ شد-اما کسی،با من که غم سنگینی دارم حرف‏ نمی‏زند.من در ابتدا بلبل باغ بهشت بودم-ناشکر خداوند شدم،خدا نیز آن را بر پیشانیم زد…آسمان‏ داغی بر داغ من گذاشت-نه دستم به او می‏رسد، نه چوب عصایم.(اشعار و ترانه‏های مردمی‏ بختیاری،ص ۱۲۵)
   (۴)- ↩︎
4. کل نفس ذائقه الموت ثم الینا ترجعون : همگان طعم مرگ را خواهند چشید و به سوی ما خواهند آمد(قرآن،عنکبوت،۵۷) ↩︎
5. -رجوع شود به تأملاتی در جامعه شناسی‏ ادبیات،مسعود کوثری،مرکز بازشناسی اسلام و ایران ↩︎
6. ↩︎
7. -مردان متنفذ،صاحب نام و بزرگ طوایف‏ که از جایگاه و اعتبار خاصی در بین بختیاری‏ها برخوردار هستند ↩︎
8. -پیوند عناصری چون سنگ،شیر(نشان‏ شجاعت و قهرمانی)تفنگ(روح سلحشوری، شکار،دشمن ستیزی و…)اسب(نشان‏ سوارکاری،شهامت و سالاری)شمشیر دوربین و …در سوگواری بختیاری‏ها بخشی از فرهنگ این‏ مردم است. ↩︎
9. )-سوگواری در بختیاری،ایوب کیانی،ص‏ ۲۷ ↩︎
10. )-جلوه‏هایی از روح تعاون ایلی را در مراسم عروسی،سوگ یا کارهای عادی چون‏ پرورش دام و کارهای کشاورزی می‏توان دید. در مراسم عروسی به این کمک«اوزی»:” uzy ” می‏گویند. ↩︎
11. -در مراسم مافه گه و کتل سال ۱۳۶ شهید یوسف قنبری،نگارنده خود حضور داشت‏ که حاضران شاهد اشک ریختن مادیان کتل بودند. ↩︎
12. رجوع فرمایید به سوگواری در بختیاری،ص ۲۷ ↩︎
13. به این آیین(رخ و ریک وندن: ( txar rov key nednav )می‏گویند ↩︎
14. -میشکال( laksiem ) ↩︎
15. )-سوگواری در بختیاری،ص ۲۵ ↩︎
16. )-کل:صدا و نوایی که زنان در شادی و شیون بستگان و جوانان و یا جنگ سر می‏دهند و بسیار تأثیر گذار می‏باشد. ↩︎
17. -گاگریو:گفتن و گریستن(نوحه سرایی‏ پر گینه سرایی که زنان می‏خوانند و خود و دیگران‏ گریه می‏کنند.) ↩︎
18. -سوگواری در بختیاری،ص ۶۹ ↩︎
19. -همان،ص ۷۱ ↩︎
20. -رجوع فرمایید به آثار:اشعار و ترانه‏های‏ مردمی بختیاری(بیژن حسینی)،سوگواری در بختیاری(ایوب کیانی)ترانه‏ها و مثل‏های بختیاری‏ (احمد عبد الهی)^* ↩︎
21. آتش تفنگ ↩︎
22. سرکهی(سرکوهی)sarkohi ↩︎
23. -سوگواری در بختیاری،ص ۸۱ ↩︎
24. -سوگواری در بختیاری،ص ۸۴ ↩︎
25. -اشعار و ترانه‏های مردمی بختیاری، ص ۱۶۱ ↩︎
26. -سرو(soru ) ↩︎
27. -این مراسم را در حالی که مثلا ملحفه یا چادری مشکی به دور آنها گرفته‏اند انجام می‏دهند تا صاحبان عزا شاهد متلاشی کردن پیکره نمادین‏ عزیز خود نباشند ↩︎
28. -این مراسم را در حالی که مثلا ملحفه یا چادری مشکی به دور آنها گرفته‏اند انجام می‏دهند تا صاحبان عزا شاهد متلاشی کردن پیکره نمادین‏ عزیز خود نباشند ↩︎
29. -چوب پیش سیاه چادر که جلوی سیاه‏ چادر را بالا می‏زند.( esiep ) ↩︎
30. -مثل عروسی ↩︎
31. -البته در تمام این مراحل سوگینه خوانی‏ و عزاداری به ویژه خواندن اشعار سوگواری توسط زنان ادامه دارد. ↩︎
32. -قبل از انقلاب اسلامی به علت پخش‏ رقص و آواز صاحبان عزا از روشن کردن رادیو و تلویزیون هم خودداری می‏کردند. ↩︎
33. -حسابی نقطه چین‏ها نام و یا عنوان‏ متوفی می‏آید.مثلا به مزارگه بوم mavab hagrazameb یعنی به قبر پدرم سوگند…این‏ قسم‏ها تمام سوگند به قبر و خاک و مرده است که‏ بسیار جدی و مستحکم است. ↩︎