قلعه تاریخی روستای دزک

قلعه تاریخی روستای دزک : دزک از روستاهای بخش کیار، دهستان کیار شرقی، شهرستان شهرکرد، از زمره محال چهارگانه (لار، کیار، میزدج و گندمان) است که در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد، مرکز استان چهارمحال و بختیاری، واقع شده است. جمعیت این روستا بر اساس سرشماری سال ۱۳۷۵، ۳۵۸۱ نفر اعلام شده است. گویش مردم آن فارسی روستایی و مذهب تمامی آنها شیعه دوازده امامی است.

از اواسط دوره قاجاریه به این سو، روستای دزک از نواحی حاکمنشین این منطقه به شمار میآید و همپای دیگر نقاط همجوارش، یعنی سورک و موسیآباد، به عنوان یک منطقه دارای اهمیت تلقی میشود. از لحاظ تاریخی، همجواری با روستای دستگرد امامزاده و نیز آثار و شواهد تاریخی نظیر تپههای مربوط به ادوار مختلف استقرار بشر و گورستانهای قدیمی با شیرهای سنگی متعلق به عصر صفویه، نشانههای دیگری از اهمیت آن در روزگار پیشین است.

وجه تسمیه دزک

در خصوص وجه تسمیه این روستا باید گفت که دزک از نظر صورت ظاهری از ترکیب «دز» (دژ) و «ک» (حرف تصغیر) تشکیل شده و در کل به معنای بنای تدافعی نظامی کوچک است. همچنین کلمات «دزیان»، «دزیزان»، «دزدک» و… از همان کلمه «دز» ریشه گرفته و نشانگر سیر تطور آن در دورههای مختلف است.

بر اساس روایتهای محلی، در زمانهای دور در ارتفاعات سر به فلک کشیده مجاور روستا، دژی وجود داشته که اطراف آن خندقی عمیق بوده است. همین امر سبب شده تا بعدها، پس از احداث دهکده فعلی، کم کم نام «دزک» به این روستا اطلاق گردد. بنای کلی روستا و نیز کاخ حکومتی آن از این دژ الهام گرفته شده است.

تاریخچه قلعه دزک

این بنا توسط لطفعلی خان امیر مفخم بختیاری، از خوانین معروف هفتلنگ بختیاری، ساخته شده است. ترمیم، بازآفرینی و تزئین دائمی آن توسط دیگر ساکنانش، در واقع بیانگر روزگار قدرتنمایی این گروه و کنار گذاشتن خوانین حاکمیت چهارلنگ بختیاری و چالشتری از اواسط سلسله قاجاریه به بعد از صحنه سیاسی تاریخ منطقه است.

بنای فعلی در حقیقت بخش محوری و اصلی مجموعهای نظامی-مسکونی است که توسط خوانین بنام بختیاری در این روستا ساخته شده است. متأسفانه گذشت زمان و عوامل تخریبی مختلف سبب شده تا سایر بخشهای این مجموعه عظیم از بین برود. این بنا در طول حیات خود حوادث فراوانی را شاهد بوده که مهمترین آنها، ایفای نقش در جریان اعاده مشروطیت است. در آن هنگام، این بنا به صورت مرکزی برای ایجاد تشکل در میان قیامگران بختیاری و اتحاد با انقلابیون عمل کرده است.

همچنین علامه فقید علیاکبر دهخدا در ایام مهاجرت خود، به همراه تعدادی از انقلابیون ضد انگلیسی در جریان جنگ جهانی اول، مدتی را در این قلعه به سر برد و با بهرهگیری از منابع ارزشمند کتابخانه موجود در آن ــ که نشانگر توجه و علاقهمندی ساکنانش به علم و ادب بوده ــ پایههای اصلی تألیف «لغتنامه» مشهور خود را بنا نهاد.

ویژگیهای معماری

از نظر ویژگیهای معماری، کاخ قلعه مشروطیت که الهامگرفته از قصرهای اروپایی قرون گذشته با آرایش ایرانی است، با تزئینات الحاقی دیگر، نشانگر نفوذ فرهنگی و توجه به غرب در آن هنگام بوده است.

این بنا با توجه به آبوهوای منطقه در دو طبقه با ایوانهای شمالی و جنوبی، مشرف به بیشههای منتهی به کوهستان و رو به قبله ساخته شده است. این طراحی به گونهای است که اتاقهای همکف حداکثر بهرهگیری از نور و گرما در زمستان را داشته و اتاقهای طبقه اول بیشترین هوای خنک را در تابستان تأمین میکنند.

پیها و دیوارهای اصلی بنا به منظور حداقل رساندن تبادل حرارتی، به شکل قابل توجهی قطور ساخته شده و با پوششی از آجر در نمای بیرونی و اندود کاهگل در نمای خارجی، همراه با لایهای از گچ، سفیدکاری و محافظت شده است.

این بنا دارای چهار برج مخروطی شکل بدون کاربری نظامی است که دو برج قسمت جنوبی سالم و دو برج قسمت شمالی نیمهمخروبه هستند. این برجها بیشتر برای القای شکوه و ابهت ساخته شده و به عنوان انبار و زندان استفاده میشدهاند.

طبقه همکف و اول بنا، دو ایوان در قسمت شمالی و جنوبی دارد که نور لازم را برای اتاقهای مجاور، زیربرجی، سفرهخانه، آیینهخانه و اتاقهای جنبی دیگر فراهم میکند. همچنین قرینه بنای فعلی در جنوب حیاط داخلی، قسمت شاهنشین و نیز در جنب آن، ابنیه الحاقی دیگری وجود داشته که متأسفانه به دلیل عوامل تخریبی مختلف، به جز صفه و بخاریهای تزئینی آنها، اثری بر جای نمانده است.

در حال حاضر، این کاخ قلعه ۵۰۷۶/۲۰ متر مربع وسعت دارد و با توجه به اهمیت و لزوم حفظ هویت فرهنگی آن، به شماره ۱۷۳۱/۳ در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تزئینات داخلی قلعه دزک

در این بنا انواع هنرهای تزئینی معماری به کار رفته که عموماً در طبقه اول بنا دیده میشود. در پوشش آجر خارجی، از هنر آجرچینی و تلفیق آن با کاشیکاریهای لعابی هندسی برای ایجاد نقشهای زیبا استفاده شده است.

جالبترین و زیباترین قسمتها در این بنا، تالار سفرهخانه و اتاق آیینه هستند. تالار سفره خانه در گذشته با فرشی ۵۰ متری مفروش بوده که متأسفانه در دهه های اخیر مفقود شده است. حاشیه بالایی دیوارهای این تالار و اطراف درهای اصلی و ورودی با گچ بریهای قالبی با نقشهایی اسطورهای از فرشته، شیر، شکار و فرهاد کوهکن ــ با الهام از داستانهای هفت پیکر نظامی گنجوی ــ آراسته شده است. همچنین تصاویری از خوانین و بزرگان بختیاری در اندازه های مختلف برای تکمیل تزئینات این قسمت به کار رفته است.

در ایوانهای ورودی و شمالی طبقه اول، ستونهای گچ بری شده با نقوش حصیری شکل بر روی تیرهای چوبی دیده میشود. اتاق آیینه که یکی از هشت اتاق بازمانده اصیل از این نوع در منطقه است، بسیار قابل توجه میباشد. این اتاق که دیوارها و سقف آن با آیینه تزئین شده، با تکنیک نقاشی پشت شیشه، شکوه بیشتری یافته است. نقاشیها عموماً تصاویری از سوارکاری، قصرها و ابنیه سلطنتی با طرحهای اروپایی، گل و مرغ، نمای داخلی و نمای خارجی خود بنا هستند.

در دیوارهای شرق و غرب آن، چهار عدد قاب آیینه طراحی شده که مربوط به الحاقات دهههای ۱۳۳۰ هجری شمسی به بعد است و با روشنایی برق در پشت آن، به عنوان شبچراغ مورد استفاده قرار میگرفته است.

از دیگر تزئینات به کار رفته در این بنا، درهای چوبی آن است که به دو نوع تقسیم میشود:

درهای ساده در طبقه همکف
درهای معرق با مفتول نشانده به صورت قاب و تنگه با ابزارزنی پیرامون قابها در طبقه اول

از نظر کار هنری بر روی سنگ، این بنا برخلاف بسیاری از قلاع خاننشین منطقه، تنوع چندانی ندارد و تنها به نصب ساده ستونهای سنگی با کار مختصر بر روی آنها و در نشیمنگاهها، ورودی و ازارههای طبقه همکف بخش جنوبی و نیز قسمت صفه شمالی، به نقشهای هندسی یا گلهای ساده چندپر اکتفا شده است.

در میانه حیاط پر درخت شمالی، حوض سنگی بزرگی با طرح ایرانی چندضلعی قرار دارد که آب آن قبلاً از چشمههای موجود در ارتفاعات جنوبی مشرف به روستا، توسط تنبوشه به حوض نسبتاً کوچک جلوی حیاط شمالی آورده میشده و سپس بر اساس اختلاف سطح و نیروی ثقلی، به حوض اصلی در داخل حیاط منتقل میشده است. این حوض در چهار سوی خود، صورتکهای انسانی دارد که آب از دهان آنها با فشار به بیرون میریزد.

در میانه دیواره شمالی حیاط مشرف به حوض بزرگ، کاشیهای کوچک رنگی برای ایجاد تنوع به چشم میخورد که در کنار هم نقوش هندسی لوزی، مربع و بیضی را به وجود آوردهاند. در میان این کاشیها، کاشی آبی رنگی قرار دارد که بر روی آن نوشته شده: «سنه ۱۳۲۵ هجری قمری مبارک باد» که گویا مربوط به اتمام طرحهای تزئیناتی داخلی بنا بوده و احتمالاً به وقایع سیاسی-اجتماعی، از جمله مسئله اعاده مشروطیت، بیارتباط نیست.

رجال علمی و سیاسی که در این قلعه حضور داشتهاند

۱. مرحوم علامه میرزا علیاکبر دهخدا (۱۲۵۸-۱۳۳۴)
۲. دکتر محمد مصدق
۳. ملکالشعرای بهار
۴. فرخی یزدی
۵. وحید دستگردی
۶. آقای ابوالقاسم نجفی (برادر آقای نجفی معروف اصفهانی)