بررسی تطبیقی سفرنامه های بیگانه در عصر قاجار

مــن نمـی دانم چــرا کــرزن گفتـــه است در
بختیاری مسجد وجود ندارد، در صورتی که
در کــنار هـر دهکـده یک مسجد وجود دارد.
الیزابت مکبن 

بررسی تطبیقی سفرنامه های بیگانه در عصر قاجار
بختیاری ها از مال دنیا چیزی ندارند جز یک جلد
قــرآن که ببوسنـد و بر پیشانی بگذارند و با دقت
لای رختخواب پیچ مخفی می کنند.           
مریان کوپر        
مــن نمـی دانم چــرا کــرزن گفتـــه است در
بختیاری مسجد وجود ندارد، در صورتی که
در کــنار هـر دهکـده یک مسجد وجود دارد.
الیزابت مکبن 
سفرنامه ها از مهمترین منابع تاریخی اند که پژوهشگران علوم انسانی جهت روشن ساختن مسائل مبهم این حوزه از آنها بهره می برند. اعتبار سفرنامه ها به حدی است که هیچ پژوهشگری نمی تواند هنگام انجام دادن مراحل  پژوهشی از آنها مستغنی باشد.

علاوه براین، سفرنامه نویسی توسط  سیاحان اروپایی که به ایران آمده اند در جای خود از اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردار است. این گونه سفرنامه نویسی از دوره ی مغول آغاز گردیده و در دوره های صفوی تا قاجار به اوج خود رسید. نوشتـه های مسافران اروپایی از دو جهت – یکـی مثبت و دیگــری منفی-  با نوشتـه های محققان و نویسندگان ایرانی تفاوت دارد.
نخست اینکه برخلاف نویسندگان داخلی که به موجب نزدیکی و عادت، مسائل مختلف جامعه ایران را به چشم طبیعی و عادی می دیدند، سیاحان بیگانه به هنگام حضور در ایران نگاهی تازه و نقادانه داشته و حتی مسائل کوچک نیز از چشم تیزبین آنها دور نمی ماند.

دوم اینکه علیرغم مزیت ذکر شده اغلب مسافران و نویسندگان بیگانه در مقایسه با نویسندگان ایرانی به مسائل ایران وقوف و اشراف نداشته و لذا معمولاً به سهو یا به عمد تحلیل و تفسیرهای اشتباه و غیر واقعی ارائه داده انداختلاف نظر پژوهشگران داخلی و خارجی با یکدیگر در مسئله ی مذهب چشمگیری بیشتری دارد.

سیاحان و محققان بیگانه به ویژه غربی، به علت عدم آشنایی کامل با دین اسلام و یا تا اندازه ای به علت داشتن روحیه ای رقابت آمیز و در بعضی مواقع خصومت آمیز با این دین، معمولاً نه تنها حقایق مذهبی جامعه ایران را منعکس ننموده بلکه تخیلات و سوداهای خود را به جای واقعیات مذهبی ایران گزارش کرده اند.

این مسئله در لابلای صفحات نوشته ها و سفرنامه های اروپاییان چشم هر خواننده ای را آزار می دهد همچنان که عده ی زیادی از سیاحان بیگانه در عصر قاجار به ایران سفر کرده اند، سرزمین بختیاری نیز به علت جذابیت های گوناگون خود، میزبان تعدادی از این مهمانان ناخوانده بوده است.

این مسافران که با انگیزه ها و بهانه های متعدد سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی و مذهبی در میان مردمان بختیاری حضور یافته اند در خیلی از موارد با کتمان حقایق و اظهارمطالب کذب تلاش نموده اند تا ضمن منحرف ساختن اذهان خوانندگان یادداشت های خود، به اهداف مرموز خویش دست یابند.

بالطبع نظر و سخن این مسافران درباره ی وضعیت مذهب در سرزمین بختیاری بیشتر از هر چیزی در خور تأمل و دقت است. اکثر این مسافران درباره ی اعتقادات و اعمال مذهبی بختیاری ها یا به عبارتی مذهب نظری و عملی آنان به ذکر مطالبی پرداخته اند.

اما به علت اینکه غالب آنها مذهب مسیحی داشته اند وبه جهت داشتن حس رقابت و یا خصومت با مذهب اسلام نظراتشان به صورت مغرضانه و غلط انداز دیده می شود علی رغم واژگونه نویسی و وارونه گویی بعضی از سیاحان بیگانه، خوشبختانه عده ای از آنها نیز وجود دارند که از جاده ی صواب و حقیقت خارج نگردیده و آنچه را که دیده یا شنیده اند بدون کم و زیاد به ثبت رسانده اند.

این امر موجب گردیده است تا نوعی دوگانگی و تناقض گویی در میان نوشته های این مسافران ایجاد گردد. تناقضی که هر خواننده ای علاقمند به مطالعه ی سفرنامه های بیگانه با نگاهی نه چندان عمیق می تواند آن را دریابد البته علاوه بر داشتن وجدان حقیقت گویی از سوی این سفرنامه نویسان و یا نداشتن آن، علل و عوامل دیگری نیز در پیدایش دوگانگی و تناقضات ذکر شده مؤثر بوده است که از میان آنها می توان به دو عامل تفاوت زمانی و مکانی اشاره نمود.
 مثلاً از نظر زمانی تفاوت های عمده ای بین نوشته های سیاحانی که در اواسط قرن نوزدهم به منطقه ی بختیاری مسافرت کرده و نوشته های سیاحان دیگری که در سال های پایانی همین قرن میان بختیاری ها بوده اند وجود دارد و یا از نظر مکانی تناقضات بسیاری میان نظرات مسافرانی که از سردسیر بختیاری دیدار کرده اند با آنهایی که از گرمسیر بختیاری (خوزستان) دیدار نموده اند وجود دارد.

حتی تفاوت هایی میان نظرات سیاحانی که وارد قلمرو هفت لنگ ها شده اند با نظرات همتایانشان که در میان چهارلنگ ها حضور داشته اند وجود دارد. اگر چه تفاوت های زمانی و مکانی باعث ایجاد دوگانگی و تناقض در میان سفرنامه های بیگانه درباره ی بختیــاری ها گردیده است امـا بی شک مهمترین عامل این تناقضات وجدان خفته و غیرحقیقت گوی عده ای و وجدان بیدار و حقیقت گوی عده ای دیگر بوده است. در این نوشتار با بررسی این تناقض گویی مسافران بیگـانه درباره ی مذهب بختیاری ها پرداخــته مـی شود